Wieś w gminie Pruchnik, pow. jarosławski - malowniczo położona wśród wzgórz Pogórza Dynowskiego, w górnej części doliny rzeki Mleczki.
„Wojewoda Otton Pilecki wydał swoją córkę Elżbietę Pilecką najprzód za Wołocha czy Węgra Laczko, a dostał on wieś Laczko i rozdał Rusinom i Polakom pustki, wieś odtąd polska Laszki idzie. A gdy ten pan Laczko umarł, wydała się Elżbieta Pilecka drugi raz za Wołocha czy Węgra Kramarza, który dostał za wiano pustki i lasy koło Pruchnika i fundował wieś od siebie przezwaną Krawarzowa, dziś Kramarzówka (…)”
[Legenda przekazana przez ks. Wojciecha Michnę proboszcza w Chłopicach (1881 r.) o powstaniu Kramarzówki].
Kramarzówka lokowana została na gruntach Prosnowa gdzieś pomiędzy 1434, a 1482 r. Powstanie jej wiązać należy z tzw. kolonizacją wewnętrzną, czyli zagospodarowaniem pustek i trzebienia lasów. Wymieniona po raz pierwszy w 1470 r. Powstać musiała kilkanaście wcześniej. W 1491 r. Jan Rozborski, pisarz ziemski przemyski, wykupił za 50 grzywien od szlachetnego Hanka i jego syna Grzegorza sołectwo w Kramarzówce. Lokację wsi należy wiązać z osobą Aleksandra (Olechny).
Dzisiejsza wieś Kramarzówka składała się niegdyś z dwu części: Prosnowa, czyli późniejszej Kramarzówki Dolnej (gdzie do lat trzydziestych XX wieku mieścił się folwark i dwór) oraz Kramarzówki Górnej (Kramarzówki właściwej), leżącej powyżej późniejszego kościoła i cerkwi. Naprzeciw cerkwi, jeszcze z końcem XVIII wieku, stał (przy górnym folwarku i dworze) browar, po którym zachowała się nazwa terenowa "Browarzyska". Wieś już pod koniec XVII wieku obrastała w liczne przysiółki, z których obecnie największe to Zaosiny, Helusz i Pałanki, a mniejsze to Kąty, Zagraby i Przylaski.
Właścicielami Kramarzówki byli: w wieku XV Pruchniccy i Rozborscy herbu Korczak, w wieku XVI Rozborscy, Starzechowscy i Domaradzcy, w wieku XVII Domaradzcy i Humniccy, a po Domaradzkich Stawscy, zaś po Humnickich Krasiccy. W połowie XVII wieku całość posiadali juz Stawscy. Z tej rodziny Mikołaj Stawski, stolnik sanocki, w czasie walk pod Chocimiem w roku 1673 zdobył brankę, Fatmę, którą nastęnie przywiózł do swych dóbr dziedzicznych i trzymał we dworze w Prosnowie. Tutaj też za namową jezuitów ochrzcił piękną niewierną, która zdąrzyła się już nieco zestarzeć. W rejestrach podatkowych dotyczących m.in. Kramarzówki zachował się wykaz zniszczeń i strat po przemarszu wojsk siedmiogrodzkich księcia Rakoczego w 1657. Kramarzówka: 1 łan, 3 zagrody i młyn; w Prosnowie 11/2 łanu, 5 zagrodnikówi karczma.
Z końcem lat dwudziestych XVIII wieku wymarli Stawscy. Właścicielami Kramarzówki zostali Niesiołowscy (częściowo także Fredrowie, Józef i Teresa Sobieszczańscy. W wieku trzech tygodni umiera ich syn Benedykt, pochowany 9 kwietnia 1777 r. pod kaplicą św Anny w kościele parafialnym w Pruchniku). Kolejnymi właścicielami są Gorzkowscy. Od Aleksandra Antoniego Gorzkowskiego w roku 1779 zakupił dobra Ignacy Smulski (Smolski), ożeniony z Marianną "z Rybotycz" Brześciańską. Nowy właściciel (herbu Jastrzębiec) uporządkował dobra, skomasował obszar dworski i wystawił murowany podpiwniczony dwór (na terenie Dolnej Kramarzówki - Prosnowa) oraz w roku 1790 murowaną cerkiew pod wezwaniem św. Krzyża, pod którą - według tradycji - został pochowany. W tejże cerkwi, za ołtarzem, pochowano też jego żonę Mariannę (zm. 19 marca 1823 roku) co upamiętnia stosowne epitafium. Smulscy byli bezdzietni, w związku z czym Marianna zapisała Kramarzówkę swemu bratankowi, Aleksandrowi Brześciańskiemu, który z kolei w roku 1848 sprzedał ją za 70 000 zł reńskich Włodzimierzowi hrabiemu Dzieduszyckiemu, właścicielowi kluczy Pruchnik i Zarzecze koło Jarosławia. Majątek stale pozostawał w dzierżawie. Po ojcu dobra pruchnickie (wraz z Kramarzówką) otrzymała Klementyna z Dzieduszyckich hr. Zygmuntowa Szembekowa, która w roku 1921 ufundowała w nich drewniany kościół rzymskokatolicki i uposażyła parafię polami dworskimi. Po jej śmierci Kramarzówkę otrzymał syn, Jan hr. Szembek, przedwojenny wiceminister spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej. We dworze jednak nigdy nie zamieszkiwał. Majątek początkowo był dzierżawiony, później w latach dwudziestych i z początkiem trzydziestych folwark rozparcelowano, a przy Szembeku pozostał jedynie obszar leśny z niewielkim areałem przy leśniczówce. Tartak i młyn zlikwidowano, dwór natomiast (wraz z niewielkim ogrodem i sadem) przeznaczono na użytek szkoły podstawowej. Przetrwał on do lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to rozebrano go, a na jego miejscu postawiono nową szkołę. Zapewne w jej archiwum zachowały się zdjęcia starego budynku. W 1767 r. zamieszkuje w Kramarzówce 20 osób narodowości żydowskiej.
Pod koniec lat trzydziestych XX w. działa w wiosce koło Stronnictwa Ludowego, prezesem którego był Jan Sitko.
Dwór w Kramarzówce
Pochodził z końca XVIII wieku i utrzymany był w typowym dla tego okresu stylu klasycystycznym. Murowany z kamieni i cegieł, parterowy (lecz nie niski), posiadał charakterystyczny portyk kolumnowy (z czterech kolumn), pod którym na środku znajdowało się wejście do piwnicy. Na ganek pod murowane kolumny wchodziło się po murowanych schodach, usytuowanych z boku, przy ścianie od strony wschodniej. Góra była już drewniana (co wyglądało nieco tandetnie), nietynkowana. Jako "architraw" leżała zwykła belka, a druga, węższa stanowiła "gzyms". Trójkątny fronton ("tympanon") był z pionowych desek, co żywo nawiązywało do lokalnej architektury drewnianej, reprezentowanej przez mieszczańskie dworki w Pruchniku.
Portyk dworu w Kramarzówce był identyczny jak portyk w starej oficynie z XVIII wieku i "deskowany" fronton przy dworze w Siennowie. Zapewne występowały tu stylistyczne podobieństwa, a być może twórcami tych budowli byli ci sami mistrzowie.
Dwór w Kramarzówce był dwutraktowy, z dachem w ostatnim okresie dwuspadowym. Zapewne wcześniej był on czterospadowy i - jak wszystkie dwory w tej okolicy - kryty gontami. Po wejściu do przedpokoju miało się dwa pokoje po stronie wschodniej (zimniejsze) i podobne dwa po stronie zachodniej. Okna od strony północnej wychodziły na ogród i mały park.
W pamiętnikach żony Aleksandra Brześciańskiego, Ludwiki z hr. Kuczkowskich, dwór w Kramarzówce wspominany jest jako bardzo zimny. Wydaje się to dziwne, gdyż majątek posiadał znaczne lasy, tak iż nie musiano oszczędzać na opale. Najprawdopodobniej zastosowanie w murach kamieni i cegły wywoływało to wrażenie "wiecznego chłodu".
Pozostałe budynki gospodarcze (stajnie i stodoły) też pochodziły z XVIII wieku. Zostały rozebrane w czasie parcelacji obszaru dworskiego. Młyn wodny przy dworze, murowany, z XIX wieku, uległ likwidacji z powodu stałych niedoborów wody.
Z dawnego otoczenia dworu zachowało się do dziś kilkanaście lip, które okalają obecnie posesję szkoły (być może jeszcze ich nie wycięto).
Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Kramarzówce.
Cerkiew w Kramarzówce istniała już na początku XVI wieku, co potwierdzają rejestry podatkowe ziemi przemyskiej z lat 1510 i 1515. O jej istnieniu informują też późniejsze źródła z 1589 r. i rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1628 roku.
Zachowaną do dziś murowaną cerkiew ufundował w roku 1796 własnym kosztem Ignacy Smulski (Smólski), ówczesny właściciel Kramarzówki, a poświęcił ją 24 grudnia 1796 dziekan pruchnicki Jozafat Mochnacki. Tymczasowi administratorzy nie dbali o cerkiew i budynki plebańskie, więc popadały one stopniowo w ruinę.
W wyniku bardzo małego uposażenia parafii cerkiew w XVIII wieku często wakowała nieobsadzona. Było tak między innymi w latach 1767 i 1783. W późniejszych latach sytuacja niewiele się poprawiła. Parafią zarządzali głównie tymczasowi administratorzy, którzy rezydowali w niej do czasu znalezienia lepiej uposażonego beneficjum. W wyniku tego parafia w Kramarzówce często znajdowała się pod tymczasową kuratelą sąsiednich proboszczów, najczęściej ze Skopowa (ze względu na bliskość), chociaż także i z Pruchnika a nawet Węgierki. Proboszcz skopowski Antoni Łużecki był aż czterokrotnie tymczasowym administratorem parafii w Kramarzówce.
Częste zmiany na probostwie i skromne uposażenie negatywnie odbijały się na stanie cerkwi i budynków plebańskich, a także na duchowym życiu parafian, którzy niejednokrotnie musieli prosić o posługę księży rzymskokatolickich z Pruchnika. Sytuacja poprawiała się kiedy parafia miała swojego proboszcza, który sumienniej niż doraźni administratorzy wykonywał swoje obowiązki. Wydaje się, że stosunki pomiędzy księżmi rzymskokatolickimi z Pruchnika a proboszczami (czy też administratorami) unickimi z Kramarzówki układały się wyjątkowo dobrze. Świadczą o tym między innymi wzajemne posługi religijne. Wielka liczba chrztów udzielanych rzymskim katolikom przez unickiego administratora parafii miała miejsce za pozwoleniem rzymskokatolickiego proboszcza pruchnickiego (de licentia proprii parochii).
Metryki parafialne prowadzone były od 1774 roku. Zachowane do dziś akta metrykalne znajdują się w Archiwum Państwowym w Przemyślu w zespołach Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego oraz Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Kramarzówce i obejmują lata 1784 - 1898 (chrzty), 1784-1862,1867-1878 (małżeństwa), 1784-1862,1867-1878 (zgony).
W 1824 r. z Kramarzówki do gimnazjum ruskiego w Przemyślu uczęszczał Albin Ciepielowski. W tym też roku na „usilne żądanie” księdza Jana Surowieckiego, parocha greckokatolickiego w Kramarzówce, przyjęto na dwuletni termin Wawrzyńca Adamka „względem wydoskonalenia się w profesji szewskiej i garbarskiej” do cechu w Pruchniku.
Uposażenie parafii wynosiło w 1878 roku 12 i ¼ morgów pól uprawnych i 2 morgi pastwisk, stan ten się w późniejszym czasie powiększył i w 1892 roku wynosił już 18 morgów pól uprawnych i 5 morgów pastwisk i trwał do lat późniejszych (1904). Stan parafii poprawił się znacznie w czasie urzędowania na probostwie ks. Włodzimierza Hajdukiewicza, który w 1889 roku odrestaurował cerkiew i przynależne do probostwa budynki. Kolejny remont miał miejsce w 1932 r.
Po zakończeniu II wojny światowej w 1947 r. w ramach Akcji Wisła, wysiedlono ze wsi ludność ruską. Cerkiew greckokatolicką przejęli wierni obrządku rzymskokatolickiego, którzy użytkowali ją do czasu wybudowania nowej świątyni.W 1970 r. Miał miejsce remont zabytku, a w 1976 do nawy dostawiono obecną kruchtę zachodnią. Od czasu oddania do użytku nowego kościoła w 2000 r. dawna cerkiew pozostaje opuszczona. Bryła świątyni, nakryta dachem dwuspadowym z wieżyczką na sygnaturkę, składa się z prostokątnego korpusu i węższego prezbiterium zamkniętego poligonalnie i opiętego przyporami. Od północy do korpusu przylega kaplica - będąca zapewne późniejszym dodatkiem - a do prezbiterium od południa zakrystia.
Kościół p.w. Świętych Klemensa i Andrzeja Boboli z 1921 r.
Był to filialny kościół parafii pruchnickiej. Świątynię ufundowała i i parafię uposażyła Klementyna z Dzieduszyckich Szembekowa (1855 - 1929), ówczesna właścicielka Kramarzówki.
Kościół drewniany, konstrukcji zrębowej, posiadał elewację pokrytą deskowaniem. Mniejsze prezbiterium od nawy z dwoma bocznymi zakrystiami. Kruchta od frontu nawy. Z boku nawy kaplica, zamknięta prostokątnie o kalenicy niższej od nawy głównej i zwieńczonej wieżyczką z hełmem namiotowym i latarnią. Dach dwukalenicowy, kryty blachą z czworoboczną wieżyczką. Zwieńczoną hełmem namiotowym. Dzwonnica drewniana o ścianach zwężających się ku górze. Zbudowana na planie kwadratu i zwieńczona dachem namiotowym. Na jego miejscu w latach 1997 - 2000 wzniesiono nowy, dużo większy i murowany kościół pod wezwaniem Opatrzności Bożej, projektu Romana Orlewskiego.
Okolice - Helusz
Ciekawostką jest, że w sierpniu 1939 roku krakowski "Ilustrowany Kuryer Codzienny" informował o odkryciu niezwykle wartościowych źródeł mineralnych w Heluszu koło Pruchnika. W roku następnym miało tam powstać sanatorium dla pracowników Centralnego Okręgu Przemysłowego. Gdyby nie wojna, to Helusz mógłby się stać zapewne znanym ośrodkiem uzdrowiskowym. Na poniższym zdjęciu nieistniejące już źródełko wody siarkowej w Heluszu.
Od redakcji. Powyższe informacje pochodzą ze strony: romanikowie.pruchnik.pl Redakcja „Głosu znad Sanu” składa słowa szczególnego podziękowania Panu Romanikowi za wyrażenie zgody na przedruk.
Janusz Dachnowicz
Dodatkowo w tekście wykorzystano także źródła:
Krzysztof Wolski, "Nieistniejące dwory z okolic Jarosławia" w: Rzeszowska Teka Konserwatorska Tom I, Rzeszów 1999
Cerkwie unickie eparchii przemyskiej
"Pruchnik. Studia z dziejów miasta i okolic" pod. red. dra hab. Mariana Wolskiego.
Komentarze
Prześlij komentarz