Dąbrówka Starzeńska- wieś położona jest na prawym brzegu Sanu w odległości ok. 3 km od Dynowa. Zespół zamkowy jest usytuowany na niezbyt wysokiej terasie na prawym brzegu Sanu, w sąsiedztwie dawnego folwarku i założenia parkowego oraz drogi wiodącej z Dynowa do Siedlisk i Birczy. Dąbrówka Starzeńska była siedzibą wielu potężnych i możnych rodów szlacheckich. Za ich przyczyną powstał najpierw skromny dwór, a z czasem okazała rezydencja, którą rozbudowywali i ulepszali. Jak głosi tradycja, ufundować go miała królowa Bona dla wojewody Firleja. Potwierdzeniem świetności i bogactwa tego miejsca jest podanie o służącej, która nie chcąc jeść na porcelanie – kazała rzucić porcelanową zastawę na ziemię tłukąc ją na drobne kawałki…
Tak to opisuje potomek rodu Starzeńskich, pisarz i dziennikarz hrabia Ludwik Dębicki w swoich wspomnieniach dotyczących tego miejsca: „W malowniczej okolicy nad Sanem, stoi wśród starych drzew kilka baszt dawnego zamku i resztki murów obronnych. Jedno skrzydło zamku przebudowano niedawno na nowożytny pałac. To gniazdo rodziny Starzeńskich herbu Lis, Dąbrówka Starzeńska.Z końcem XVIII stulecia rezydował tu pan regimentarz wojsk królewskich Starzeński (Piotr Starzeński ur. 1722, zm. 1797), prawa ręka hetmana Klemensa Branickiego, kasztelana krakowskiego.Brat jego Maciej wziął dobra Pietków na Podlasiu i Strąblę na Litwie. I tak się rozdzieliły dwie linie tego rodu. O Panu regimentarzu nie wiele podać mogły tradycye starych krewnych, których z dziecinnych lat zapamiętałem, natomiast wiele szczegółów o dworze jego wdowy (Marianna Starzeńska), z domu Rogalińskiej, herbu Łodzia, zwanej powszechnie „Jejmością”.Byłoby to największem ubliżeniem, gdyby kto z gości, rezydentów, a choćby własne dzieci, inaczej przemówić się ośmieliły do pani Starzeńskiej, jak ”jejmość dobrodzika”.Stary portret, istniejący dotąd, świadczy jak poważnie i dostojnie wyglądała ta pani. O zasobności domu przechowała się anegdota, że gdy córka, pani Spławska, z zamku w Dębnie przyjechała do zamku w Dąbrówce, panna służąca rzuciła na ziemię porcelanowym talerzem, który jej podał lokaj, mówiąc, że gdy państwo jedzą na srebrze, ona nie będzie jadła na skorupach. Było też w Dąbrówce zastawy i talerzy srebrnych na sto osób.
A nie było to w owych czasach osobliwością, każdy dom możniejszy posiadał część majątku w srebrach. Dopiero po wojnach napoleońskich nastąpił tak zwany poncerunek czyli przymusowe stemplowanie srebra, po którem nastąpiła przymusowa zamiana srebra na rządowe banknoty walutowe, a w pół roku później redukcya tej waluty ze 100 na 5. Oto w jaki sposób rządy cesarza Franciszka w dworach szlacheckich w Galicyi i w kościołach polskich szukały wynagrodzenia za koszta wojen napoleońskich.
Obok zbytku w srebrach, był w zamku w Dąbrówce dostatek, była nadworna kapela i marszałek dworu, a jejmość nie wyjeżdżała nigdy inaczej, jak karetą o sześciu białych koniach, z forysiem i dwoma hajdukami.
Dwóch synów podzieliło spuściznę pana regimentarza: Ksawery osiadł w Górze ropczyckiej, Aleksander objął Dąbrówkę nad Sanem.
W pałacu królewskim w Wersalu oglądać można portret pędzla Dawida, przedstawiający kobietę w białej sukni, z czerwonym szalem, opartą romantycznie na skale; ten portret, którego kopia znajduje się w muzeum Ossolińskich we Lwowie, przedstawia żonę pana Ksawerego Starzeńskiego, z domu hrabiankę Jaworską (Katarzyna Starzeńska).
Podanie mówi, jakoby młodzież akademicka, trzymająca straż w czasie jakiejś uroczystości w galeryi w Luwrze, skrzyżowała bagnety wstrzymując wychodzącą piękną Polkę, i mówiąc, że nie dopuści, aby uciekła Wenus medycejska (…)” źródło: Z dawnych wspomnień, 1846-1848 autor : Ludwik Dębicki
Z kart historii
Historia Dąbrówki Starzeńskiej sięga co najmniej XV wieku. Osadźcą miejscowości był Maciej Drag. Najstarszy dokument, w którym jest mowa o Dąbrówce datowany jest na 1436 r. Wchodziła ona w skład dóbr dynowskich stanowiących wówczas własność rodziny Kmitów.
W 1564 miejscowość przechodzi w ręce Stadnickich, którzy wybudowali tutaj nowy murowany dwór obronny. Lokalizacja była ściśle związana z jego walorami obronnymi, gdyż miejsce to otoczone było przez tereny podmokłe oraz dwa stawy założone na potoku Kruszelnica. Najstarszą częścią założenia był istniejący od 2 ćw. XVI w. murowany kamienno-ceglany budynek dworu (curia) zbudowany przez Stanisława i Stanisława Mateusza Stadnickich. Położony w północno wschodniej części obecnego założenia (zachował się do dzisiaj pagórek z fragmentami murów). Ta renesansowa siedziba o charakterze willi włoskiej została wzniesiona na planie prostokąta. Budynek miał dwie izby i nakryty był dachem wykonanym z gontu, a całe założenie otoczone było pierwotnie wałem ziemnym. Równocześnie z siedzibą Stadnickich powstało pierwsze założenie ogrodowe, o czym świadczy fakt, że dwór miał widokową loggię skierowaną na wschód. Nie są znane jego urządzenia obronne. Prawdopodobnie po pożarze Łańcuta w 1628 roku przeniósł się tutaj na stałe Stanisław Stadnicki, syn Stanisława słynnego awanturnika zwanego „Diabłem Łańcuckim”. W 2 poł. lat 20. XVII w. istniejący dwór został włączony w obręb powstającego zamku, którego fundatorem był Stanisław Stadnicki, stanowiąc odtąd pn.-wsch. część założenia zamkowego. Fortalicja została rozplanowana na rzucie czworoboku i pierwotnie miała dwie baszty, które zostały wzniesione na planie kwadratu z kamienia i cegły. W latach 20. XVII w. na wschód od zamku założony został ogród kwaterowy typu włoskiego, który od strony pn., wsch. i pd. otoczony był wałem ziemnym, pełniącym w okresie nowożytnym istotną rolę w systemie obronnym całego założenia. W 1788 r. ogród ten miał powierzchnię 1,6 ha. Stary dwór przetrwał w części do 1938 r. kiedy to za zgodą Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Lwowie dokonano jego wyburzenia.
Niestety młody Stadnicki charakterem przypominał ojca i rozpoczął sąsiedzką wojnę z Stanisławem Wapowskim z Nozdrzca i Dynowa. Na Sanie wybudował kamienną tamę, zmieniając bieg rzeki. Woda zalała sąsiadowi pola i grunty orne,
co stało się przyczyną ostrego konfliktu. W 1663 r. Anna Stadnicka wychodzi za mąż za Jana Karola Czartoryskiego i tym samym wnosi mu w wianie Dąbrówkę. W tym czasie Jan Czartoryski, wzniósł małą basztę w pd.-wsch. narożniku fortalicji oraz kurtynę od strony południowej. W ten sposób powstało północne skrzydło założenia, a zamek w Dąbrówce osiągnął swój ostateczny kształt istniejący w okresie wczesnej nowożytności.
W 1689 r. Teofila Czartoryska wnosi ją z kolei w wianie Ogińskim, którzy w XVIII wieku dobudowują mury i zamykają ich obwód od wschodniej strony. Później Dąbrówka z zamkiem przechodzi w posiadanie Józefa Antoniego Podolskiego, a następnie rodziny Parysów. W 1789 r. Dąbrówkę nabywa Piotr Starzeński i od tego czasu miejscowość przyjmuje nazwę Dąbrówki Starzeńskiej.
Na przełomie XVIII i XIX w. Starzeńscy dokonali generalnego remontu i przebudowy istniejącego zamku, przekształcając zachodnie jego skrzydło w założenie mieszkalno-rezydencjonalne. Ostatnią gruntowną przebudową były prace przeprowadzone w połowie XIX w. przez Wojciecha Kajetana Starzeńskiego. W latach 1906-1908, z inicjatywy Julii z Komorowskich Starzeńskiej, powstała murowana, neoromańska kaplica grobowa, pełniąca rolę mauzoleum rodziny Starzeńskich i zamykająca od południa aleję grabową.
Dwór otaczał rozległy park z widokiem na dolinę Sanu. Podczas Powstania Styczniowego w 1863 rodzina Starzeńskich ukrywała na zamku Mariana Langiewicza i Ludwika Mierosławskiego, przywódców powstania. August Starzeński dowiedziawszy się o żandarmach, którzy zbliżali się od Dynowa do Dąbrówki, zorganizował ukrywającym się powstańcom ucieczkę. W XX w. rodzinę Starzeńskich dotyka wielka tragedia. Hrabia Julian Starzeński, oficer wojska polskiego, uczestnik wojny z Bolszewikami w 1920 r. ożenił się z Martą hrabiną z Miączyńskich. Sześć tygodni po ślubie, podczas kąpieli w Sanie oboje młodych małżonków utonęło. Po śmierci Juliana majątkiem zajmował się jego brat Kazimierz Starzeński.
Do 1939 r. zamek był zamieszkały. Wydarzenia związane z druga wojną światową niestety doprowadziły do jego upadku. We wrześniu 1939 roku zajęły go wojska radzieckie i założyły wartownię na nowo powstałej granicy Niemiec i ZSRR przebiegającej wzdłuż Sanu. Zajęcie zamku zostało zakończone zniszczeniem pokaźniej biblioteki, archiwum oraz profanacją zmarłych z pobliskiej kaplicy Starzeńskich. W 1941 zamek został zajęty przez wojska niemieckie. W ich posiadaniu znajdował się do roku 1944r., kiedy ponownie zostaje zajęty i zniszczony przez wojska radzieckie. Po wojnie służy jako schronienie dla miejscowej ludności polskiej przed oddziałami UPA. Staje się to przyczyną podpalenia i wysadzenia go w powietrze 25 lutego 1947 przez oddział UPA, operujący na obszarze Pogórza Przemyskiego, dowodzony przez Mychajłę Dudę ps. „Hromenko”. Z czasem zamek popada w coraz większą ruinę. W latach 50. XX w. w zamku była drewniana plebania, a sama kaplica zamkowa służyła jako kościół okolicznym mieszkańcom.
W późniejszych latach miejsce to staje się interesujące tylko dla archeologów i turystów. W latach 70. prowadziła na ruinach zamku badania archeologiczne profesor Irena Kutyłowska. W latach 2009-2012 na terenie zespołu zamkowego przeprowadzono kolejne, kompleksowe badania archeologiczne i prace zabezpieczające, w trakcie których odkryto mury obwodowe pierwotnej siedziby Stadnickich z klatką schodową, piwnicami, a także relikty kanału odwadniającego pochodzącego z przełomu XVIII i XIX w. Dokonano zabezpieczenia murów baszty północno-zachodniej.
Stan obecny, opis ruin
Obecnie z dawnego zamku basztowo - bastejowego powstałego w XVII w. zachowały się ruiny dwóch baszt od strony północno-zachodniej i południowo - zachodniej wzniesione z kamienia i cegły o wymiarach 10 x 10 m. oraz niewielki odcinek muru kurtynowego od strony zachodniej. Baszta północno-zachodnia ma dwie kondygnacje natomiast wewnątrz trójkondygnacyjnej baszty południowo-zachodniej zachowały się ślady polichromii. W północno-wschodniej części założenia zamkowego zachowały się fundamenty pierwotnego renesansowego dworu Stadnickich wraz z kamiennymi piwnicami z zachowanymi sklepieniami kolebkowymi. Legenda mówi, że zamek posiadał połączenie z Dynowem, podziemnym tunelem pod dnem Sanu.
Park.
Jak już wcześniej wspomniano we wschodniej części zespołu zamkowego w latach 20. XVII w. powstał ogród kwaterowy założony przez Stanisława Stadnickiego, otoczony od strony pn., wsch. i pd. wałem obronnym. Na przełomie XVIII i XIX w., po wcześniejszym jego powiększeniu, ogród został przekształcony w park krajobrazowy z charakterystycznymi elementami - takimi, jak m.in. altanka ogrodowa i punkty widokowe. Drzewostan parku stanowią obecnie głównie drzewa dojrzałe, zasadzone w okresie od ostatniej ćwierci XVIII w. do poł. XIX w. Zaznaczyć warto, że około 10 proc. obecnego drzewostanu to drzewa liczące powyżej 220 lat, pochodzące z okresu funkcjonowania fortalicji w czasach Czartoryskich, Ogińskich i Podoskich.
Kaplica.
Kaplica w stylu neoromańskim została wzniesiona w latach 1906-1908 z inicjatywy Julii z Komorowskich, żony Wojciecha Starzeńskiego, w zamknięciu alei grabowej stanowiącej oś poprzeczną kompozycji parku zamkowego. Budynek kaplicy murowany z cegły, powstały na planie dwóch prostokątów, otynkowany, z dachem dwuspadowym, pokryty blachą. Bryła kaplicy złożona z dwóch jednokondygnacyjnych członów, tj. właściwej kaplicy i grobowca. Elewacja frontowa jednoosiowa na cokole, zamknięta trójkątnym szczytem. Na osi fasady znajduje się portal. Wewnątrz kaplicy znajduje się neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Ściany malowane w kolorze różowym, natomiast cokół, obramienia płycin, pilastry oraz gzymsy w kolorze niebieskim. Pionowy podział ścian stanowią pilastry na wysokich cokołach. W literaturze przeczytać można, że pierwotnie na miejscu kaplicy był grób kasztelana przemyskiego, Wapowskiego, zamordowanego przez Samuela Zborowskiego. Potem jego zwłoki przeniesiono do kościoła parafialnego w Dynowie, zaś pochodzące z grobu rzeźbione płyty kamienne miały przed I wojną światową służyć jako ławki parkowe.
O zamku, jego historii i próbie reaktywowania jego świetności można przeczytać na stronie Facebooka, którą prowadzą pasjonaci tego zamczyska. Znajdziemy tam informacje o zabytku a także relacje z ciekawego wydarzenia jakie miało miejsce 31 sierpnia 2013 r. W ruinach zamku odbył się niezwykły piknik pt. ”Od Stadnickich do Starzeńskich czyli pięć wieków Zamku w Dąbrówce Starzeńskiej" - świetna impreza, rycerze, miecze, armaty, stragany i uśmiechy ludu. Barwny korowód, pokazy rzemiosła średniowiecznego, walki rycerskie, przedstawienia teatralne, taniec z ogniem, czytamy i oglądamy na fotografiach zamieszczonych na stronie.
Podczas pikniku prowadzono sprzedaż interesującej publikacji o zamku. Mianowicie, 100-stronicowej książki, zawierającej kalki, archiwalia, wyniki najnowszych prac wykopaliskowych z lat 2010 - 2012 i masę ciekawostek o zamku, które pasjonaci zbierali niemal 4 lata. Zebrana kwota z zakupu książki w całości została przeznaczona na cele statutowe Stowarzyszenia "Między Basztami”, związane z jak najlepszym zabezpieczeniem ruin zamku i kontynuowanie prac wykopaliskowych. Niestety ta ciekawa strona obecnie nie jest kontynuowana, z zamek nadal czeka na swój czas i powrót do świetności.
Janusz Dachnowicz
http://www.gminadynow.pl/Dąbrówka_Starzeńska(Dąbrówka Starzeńska, pow. Brzozów, zamczysko, okres nowożytny, Inf. Arch. 1971, Badania 1970, s. 258.)
„Dolina Błękitnego Sanu” Związek Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego. Dynów 2009 r.
Komentarze
Prześlij komentarz